حسین بن محمد خالعخالع، حسین بن محمد، نحوی ، لغوی و شاعر قرن چهارم و پنجم هجری است. ۱ - کنیهکنیهاش ابوعبداللّه و مشهور به خالع است. [۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۸، ص۶۷۸.
[۲]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۱۲.
در بین مآخذ فقط بغدادی در هدیةالعارفین [۳]
اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۱، ستون ۳۰۶، در حاجی‌خلیفه، ج۵.
او را خالعی معرفی کرده‌است. ۲ - تولدوی در آغاز جمادی‌الاولی ۳۳۰ در رافقه از شهرهای کرانه فرات به دنیا آمد و بعد‌ها به بغداد رفت و در بخش شرقی آن ساکن شد. [۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۸، ص۶۷۹.
[۵]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۱۲.
برخی منابع او را از نسل معاویة بن ابوسفیان معرفی کرده‌اند. [۶]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۱۴۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۷]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۵۳۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
او از ابوسعید سیرافی و ابوعلی فارسی نحو آموخت. ۳ - مشایخ و راویان حدیثخالع از غلام ثعلب ابوالقاسم سلیمان بن احمد طبرانی و دیگران روایت کرده‌است و خطیب بغدادی و ابوالفتح مصری از او روایت کرده‌اند. [۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۸، ص۶۷۹.
[۹]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۵۳۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
[۱۰]
امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۱۴۵.
۴ - مذهبدر مآخذ اهل سنّت درباره مذهب خالع سخنی به میان نیامده‌است اما او را به دروغگویی توصیف کرده‌اند [۱۱]
محمد بن احمد ذهبی، میزان‌الاعتدال فی نقد الرجال، ج۲، ص۵۴۷، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت.
[۱۲]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۲، ص۳۱۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
حال آن‌که سیدمحسن امین، از مؤلفان شیعه ، [۱۳]
امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۱۴۵.
کذاب بودن او را نپذیرفته‌است. نجاشی [۱۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال‌النجاشی، ج۱، ص۷۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
که معاصر خالع بوده‌است، او را بسیار مختصر و با عنوان ادیب و شاعر معرفی می‌کند. از این امر چنین استنباط می‌شود که نجاشی او را شیعه می‌دانسته‌است. شیخ طوسی ، معاصر دیگر خالع، از او و آثارش نامی نبرده‌است که شاید به دلیل اثبات نشدن تشیع خالد باشد. [۱۵]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۵۲۰.
کتابهای رجالی شیعه که در سده چهاردهم تألیف شده‌است، همان سخنان نجاشی را درباره خالع آورده‌اند. [۱۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال‌النجاشی، ج۲۲، ص۴۲۳ـ۴۲۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۷]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۷۴.
سیدمحسن امین [۱۸]
امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۱۴۵.
او را به صراحت شیعه می‌داند و معتقد است این‌که خالع از نسل معاویه است با شیعه بودنش مغایرتی ندارد. ۵ - وفاتاغلب منابع درگذشت وی را ۴۲۲ ذکر کرده‌اند، [۱۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۸، ص۶۸۰.
[۲۰]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۱۳.
[۲۱]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۲، ص۳۱۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
اما ابن‌جوزی [۲۲]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۵، ص۲۱۰، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۴۲۱ را سال درگذشت وی می‌داند.۶ - آثاردر هیچ‌یک از مآخذ دیوان شعری به خالع نسبت داده نشده‌است. یاقوت حموی در معجم‌الادباء [۲۳]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۱۴۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
فقط شانزده بیت از او را نقل کرده‌است که موضوع آن گفتگوی با معشوق، وصف شب و نکات اخلاقی است. این ابیات در منابع بعدی هم تکرار شده‌است. [۲۴]
امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۱۴۵.
[۲۵]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۲۱.
خطیب بغدادی که از معاصران خالع است، نامی از تألیفات وی نمی‌برد، اما نجاشی [۲۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال‌النجاشی، ج۲۲، ص۴۲۳ـ۴۲۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
تألیف سه کتابِ صنعةالشعر، المداراة و امثال‌العامة را به او نسبت می‌دهد. یاقوت حموی [۲۷]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۱۴۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
و سیوطی [۲۸]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۵۳۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
صنعةالشعر را به صورت صناعةالشعر، و امثال‌العامة را به شکل الامثال ذکر می‌کنند و تألیفات دیگری نظیر شرح شعر ابی‌تمام، الادویة و الجبال و الرسال، و تخیلات‌العرب را نیز به او نسبت می‌دهند که مؤلفان متأخر هم با تفاوتهایی آن‌ها را ذکر کرده‌اند. [۲۹]
امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۱۴۵.
[۳۰]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲، ص۳۴۶.
[۳۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲، ص۴۷۳.
[۳۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۱۵.
[۳۳]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۳، ص۳۳۵.
[۳۴]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۵، ص۹۱.
کتاب المداراة نیز در منابع متأخر به صورت الدارات [۳۵]
امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۱۴۵.
و الزّیارات [۳۶]
عنایةاللّه قهپائی، مجمع‌الرجال، ج۲، ص۱۹۵، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
آمده‌است. موضوع کتاب صنعةالشعر (صناعةالشعر) عروض و قافیه‌است. [۳۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۵، ص۹۱.
از میان کتابهای او تخیلات العرب در قرن هفتم موجود بوده‌است و ابن ابی‌الحدید [۳۸]
ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ج۱۹، ص۳۸۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
از آن با نام آراءالعرب و ادیان‌ها ، مطالبی را نقل می‌کند. [۳۹]
امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۱۴۵.
مؤلفان فهرستهای کتابهای چاپی، نامی از خالع و آثار او نبرده‌اند و به نظر می‌رسد که هیچ‌یک از آثار او تاکنون به چاپ نرسیده‌است. ۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۲) ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت. (۳) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۴) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. (۵) امین، اعیان الشیعه. (۶) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج۱، در حاجی‌خلیفه، ج۵. (۷) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی. (۸) خویی، معجم رجال الحدیث. (۹) محمد بن احمد ذهبی، میزان‌الاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت. (۱۰) سمعانی، الانساب. (۱۱) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴. (۱۲) شوشتری، قاموس الرجال. (۱۳) عنایةاللّه قهپائی، مجمع‌الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم. (۱۴) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳. (۱۵) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال‌النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۱۶) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسین بن محمد خالع»، شماره۶۷۹۰. |